मकर संक्रांत: एक सांस्कृतिक आणि धार्मिक महत्त्वाचा सण

मकर संक्रांत हा भारतातील एक प्रमुख सण आहे, ज्याचे धार्मिक तसेच सामाजिक महत्त्व आहे. हा सण दरवर्षी १४ किंवा १५ जानेवारीला साजरा केला जातो. मकर संक्रांताला ‘संक्रांती’ असेही संबोधले जाते आणि हा सण विशेषतः खग्रास दक्षिण आशियाई प्रदेशात विशेष प्रिय आहे. या लेखात आपण मकर संक्रांताच्या विविध पैलूंवर चर्चा करू, त्याचे महत्त्व, साजरा करण्याची पद्धत, धार्मिक कथां आणि परंपरांचा आढावा घेऊ.

मकर संक्रांत 2025: जाणुन घ्या मकर संक्रांतीचे महत्व आणि संक्रांत का साजरी केली जाते

मकर संक्रांत म्हणजे काय?

‘संक्रांत’ हा शब्द ‘संक्रमण’ या संस्कृत शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ स्थलांतर किंवा प्रवेश असा होतो. ‘मकर’ म्हणजे कुंभ राशी, हा मकर संक्रांतीसाठी आधारभूत राशी आहे. ज्यावेळी सूर्य आपल्या कक्षेतून मकर राशीत प्रवेश करतो, त्या वेळी हा संक्रमण क्षण ‘मकर संक्रांत’ म्हणून ओळखला जातो. ह्या दिवसापासून सूर्य उत्तरायण होतो, म्हणजेच तो उत्तरेकडे सरकतो. या संक्रमणाचा अर्थ असा घेतला जातो की हा काळ अंध:कारातून प्रकाशाकडे, गुंतवणुकीच्या काळातून उत्पादनशीलतेकडे आणि अज्ञानातून ज्ञानाकडे जाण्याचा आहे.

मकर संक्रांतचे खगोलशास्त्रीय महत्त्व

मकर संक्रांत हा एक खगोलशास्त्रीय कार्यक्रम आहे. पृथ्वीच्या परिक्रमेमुळे सूर्य वर्षभर १२ राशींमधून फिरतो. २१ किंवा २२ डिसेंबरला होणाऱ्या दक्षिणायन संक्रांतीवर सूर्य दक्षिणेकडे सर्वाधिक असतो, त्यानंतर दिवस वाढू लागतात व हा संक्रमणाचाच भाग आहे. मकर संक्रांत पासून सूर्याचे उत्तरेकडे गमन सुरू होते, ज्याला उत्तरायण असे म्हणतात.

उत्तरायण म्हणजे काय?

उत्तरायण हे एका विशिष्ट काळाला दर्शवते, जो मकर संक्रांत पासून सुरू होतो आणि ज्यावेळी सूर्याचे उत्तर अक्षांशी आकलन होते. या काळाच्या सुरूवातीला, भारतातील वातावरणात परिवर्तन होऊ लागतो, थंडी कमी होते, दिवस मोठे होतील आणि रबीचे पीक पिकण्यास सुरवात होते. उत्तरायणाला धार्मिक दृष्ट्या शुभ काळ मानले जाते. असे म्हटले जाते की, दिलेल्या काळात केलेले कार्य विशेष यशस्वी आणि फलदायी ठरते. महाभारतातील भीष्म पितामह यांनी उत्तरायण सुरू होण्याची वाट पाहत जीव सोडला होता, असे मानले जाते कारण उत्तरायणात देहत्याग करणे मोक्षप्राप्तीसाठी शुभ मानले जाते.

मकर संक्रांतचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व

मकर संक्रांत हा सण धार्मिक कथा आणि परंपरांशी जोडला गेला आहे. पुराणिक कथांनुसार, संक्रांत हा दिवस सूर्यदेवतेचा पूजन करण्याचा असतो. भारताच्या विविध राज्यांमध्ये या सणाचे आपल्या-आपल्या परंपरांनुसार वेगळे महत्त्व आहे. दक्षिण भारतात हा ‘पोंगल’ म्हणून साजरा केला जातो तर उत्तर भारतात ‘लोहडी’ म्हणून, पश्चिम बंगालमध्ये याला ‘पौष संक्रांती’ म्हटले जाते.

मकर संक्रांत हा सण कसा साजरा केला जातो?

मकर संक्रांत हा सण भारतभर वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा केला जातो. महाराष्ट्रात हा सण विशेषतः गुळ-तिळाच्या लाडवांशी जोडला जातो. ‘तिळगूळ घ्या आणि गोड गोड बोला’ असे म्हणत लोक एकमेकांना शुभेच्छा देतात. या काळात तिळाच्या लाडवांचा नैवेद्य देवाला अर्पण करतात आणि तिळाचे सेवन करणे वैद्यकीय दृष्ट्या ही फायदेशीर मानले जाते कारण हिवाळ्याच्या काळात तिळाचे सेवन शरीराला उष्णता प्रदान करते. उत्तर भारतात पतंग उडवण्याचा प्रघात आहे. विशेषतः राजस्थान, गुजरात आणि पंजाब या ठिकाणी लोहडी सणाच्या निमित्ताने अनेकजण छतावर पतंग उडवण्याचा आनंद घेतात. विविध रंग आणि आकाराच्या पतंगा आकाशात झेप घेतात, आणि सर्वत्र उत्साहाचे आणि आनंदाचे वातावरण तयार होते. पतंग उडवणे हे एका प्रकारे आकाशाशी जोडले जाण्याचे प्रतीक आहे कारण सूर्याचा हा संक्रमण काळ प्रगतीच्या दिशेने उड्डाण करणारा मानला जातो. पश्चिम बंगालमध्ये पौष संक्रांती म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या सणात गंगा नदीत स्नान करण्याची परंपरा आहे. तामिळनाडूमध्ये हा सण ‘पोंगल’ म्हणून चार दिवस साजरा केला जातो, यामध्ये भाताच्या नवीन पिकाचे पूजन केले जाते आणि पोंगल नावाचा एक विशेष गोड पदार्थ बनवला जातो.

मकर संक्रांत ही भारतातील वेगवेगळ्या राज्यांत वेगवेगळ्या प्रकारे साजरी केली जाते. ती कशा प्रकारे साजरी केली जाते ते राज्यनिहाय माहिती खालीलप्रमाणे

• गुजरात: गुजरातमध्ये हा सण ‘उत्तरायण’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे पतंगबाजीची परंपरा अतिशय लोकप्रिय आहे. लोक पतंग उडवतात आणि सूर्याला अर्घ्य देतात.
• महाराष्ट्र: महाराष्ट्रात हा सण तिळगुळाच्या लाडूंनी साजरा केला जातो. मुले आपल्या मित्रांना तिळगुळ घेऊन जातात आणि गोड बोलण्याची सवय लावतात. या दिवशी हळदी-कुंकूचे कार्यक्रमही होतात.
• पंजाब: पंजाबमध्ये लोहडी हा सण मकर संक्रांतीच्या एक दिवस आधी साजरा केला जातो. लोक आगीभोवती जमतात आणि प्रसाद वाटतात.
• तामिळनाडू: इथे हा सण पोंगल म्हणून साजरा केला जातो. भात, दूध आणि गूळ यांची पक्वान्ने तयार केली जातात आणि सूर्यदेवाला अर्पण केली जातात.
• आसाम: आसाममध्ये माघ बिहू म्हणून हा सण साजरा केला जातो. येथे नाच-गाणी, नृत्य आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.

मकर संक्रांतचे सामाजिक आणि वैयक्तिक महत्त्व

मकर संक्रांत हा एक सामाजिक सण आहे, जो समाजातील एकोप्याचे, सौहार्दाचे आणि समरसतेचे प्रतीक आहे. या दिवशी लोक एकमेकांना शुभेच्छा देतात, एकत्र येतात आणि आनंदाचा उत्सव साजरा करतात. ‘तिळगूळ घ्या आणि गोड गोड बोला’ हा संदेश केवळ तोंडातील गोडपणाचं सूचित करत नाही तर तो मानवतेच्या गोडपणाचा द्योतक आहे. या सणाचे वैयक्तिक महत्त्वही मोठं आहे. या संक्रमणाच्या काळात, आपण आपलं जीवन नवीन दिशा देऊ शकतो, नवीन संकल्प करू शकतो आणि नवीन प्रारंभाचं स्वागत करू शकतो. मकर संक्रांत आपल्याला एक संदेश देते की प्रत्येक अंधाराच्या मागे प्रकाशच असतो, फक्त आपल्या दृष्टिकोनात बदलाची आवश्यकता असते.

मकर संक्रांत हा एक असा सण आहे जो खगोलशास्त्र, धर्म, जगणे आणि समाज जीवनाशी जोडलेला आहे. तो आपल्याला केवळ एक सांस्कृतिक उत्सव म्हणून नाही तर एक जीवन मार्गदर्शक, समाजप्रेम, मानवता आणि नितीमूल्ये असलेला एक सुंदर सण आहे. भारतीय संस्कृतीत ह्या सणाचे विशेष स्थान आहे आणि हा सणाचा दिवस आनंद, उर्जा आणि आश्वासनाचा दिवस आहे, ज्याला आपण प्रेमाने आणि सुखाने साजरा करतो.

Makar Sankranti: Celebrating India’s Most Vibrant Festival in 2025