History of Indian Flag.

आपणांस आश्चर्य वाटते की भारतीय ध्वज कसा अस्तित्वात आला आणि त्यावरील भगवा-पांढरा-हिरवा या रंगांचा खरा अर्थ काय आहे? किंवा हे तीन रंग हे धर्मांच्या आधारावर विभागले गेले आहेत का? या 76 व्या स्वातंत्र्यदिनी, तिरंग्याची उत्क्रांती, त्याचा इतिहास आणि तिरंग्याचे महत्त्व याबद्दल आपणांस माहिती असणे आवश्यक आहे.

आज 15 ऑगस्ट 2022 रोजी संपूर्ण भारत देशामध्ये भारतीय स्वातंत्र्याचा अमृत महोत्सव उत्साहात साजरा करण्यात आला. भारतीय स्वातंत्र्याचा इतिहास हा भारतीयांच्या मनात असलेली ब्रिटिश राजवटी बद्दल असलेली सुडाची भावना आणि ब्रिटिशांच्या विरोधात केलेले उठाव या घटणांनी प्रसिद्ध आहे. ज्यामुळे अखेरीस ब्रिटिशांना हाकलून लावले आणि माजी व्हाईसरॉय लॉर्ड माउंटबॅटन यांना 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारत स्वतंत्र करण्यास भाग पाडले आणि भारतीयांना सत्ता हस्तांतरित करण्याचा आदेश दिला; परंतु त्या दिवशी अजून एक मोठी घटना घडली. ती म्हणजे भारत-पाकिस्तान फाळणी. ब्रिटिश शासित भारताचे दोन देश – भारत आणि पाकिस्तान.

भारताचा स्वतःचा ध्वज असण्याचे महत्त्व पटवून देताना महात्मा गांधी म्हणाले होते, “ध्वज ही सर्व राष्ट्रांची गरज आहे, त्यासाठी लाखो लोक मरण पावले आहेत, ही एक प्रकारची मूर्तिपूजा आहे, ज्याचा नाश करणे पाप असेल यात शंका नाही.” आज तिरंगा, ज्याला भारताचा राष्ट्रीय ध्वज म्हणून ओळखले जाते, प्रत्येक स्वातंत्र्यदिनी नवी दिल्लीतील लाल किल्ल्यावर फडकवले जाते, त्या राष्ट्रध्वजविषयी अनेकांचा असा विश्वास आहे की आपल्या ध्वजावरील भगवा, पांढरा आणि हिरवा हा रंग धर्मांच्या आधारावर विभागला गेला आहे, जे खरे नाही.

भारतीय तिरंगा ध्वज:

भारताचा सध्याचा राष्ट्रध्वज हा वरच्या बाजूला गडद भगवा (केसरी) आडवा, मध्यभागी पांढरा आणि तळाशी गडद हिरवा हे तीन रंग समान प्रमाणात असलेला आहे. पांढर्‍या भागावर नेव्ही ब्लू रंगाचे 24 स्पोक (आरे) असलेले चक्र आहे आणि ते सारनाथ येथील कोरलेल्या अशोकस्तंभावरून घेण्यात आलेले आहे. हे चक्र म्हणजे गतिमानतेचे प्रतीक आहे. जो मनुष्य कोणतेही कार्य न करता, आळसातून क्रियाशून्य होतो तो मृत असल्यासारखाच आहे. म्हणजे आजच्या रूढ वाक्यप्रचारानुसार ‘थांबला तो संपला’. क्रियाशीलता म्हणजेच आयुष्य, जिवंतपणा. यापुढे भारताने कुठल्याही बदलाला अकारण विरोध करता कामा नये. देशाने आणि देशातल्या नागरिकांनी सतत कार्यरत राहून प्रगती साधली पाहिजे. शांततेच्या मार्गाने होणाऱ्या बदलांची, सुधारणांची आणि प्रगतीची गतिशीलता दाखवणारे प्रतीक म्हणजे हे चक्र होय. त्यावरील २४ आरे हे दिवसाच्या २४ तासांचे प्रतिनिधित्व करतात.  मछलीपट्टणम जवळ जन्मलेल्या पिंगाली वेंकय्या ह्यांनी तिरंग्याची रचना केली आहे. भारतीय राष्ट्रध्वजाच्या उंचीचे व लांबीचे प्रमाण 2:3 असे आहे, तसेच राष्ट्रध्वज हा खादीच्या अथवा रेशमाच्या कापडाचाच बनवला जावा असा सरकारी नियम आहे.

भारतीय तिरंगा ध्वजाचा इतिहास आणि महत्त्व: 

भारताचा पहिला अनधिकृत ध्वज 7 ऑगस्ट 1906 रोजी कोलकात्याच्या पारसी बागान चौकात (ग्रीन पार्क) फडकवण्यात आला होता. तो तिरंगाच होता पण लाल, पिवळा आणि हिरवा अशा तीन आडव्या पट्टया होत्या. पिवळ्या पट्टीवर देवनागिरी लिपीत वंदे मातरम असे शब्द होते, तर हिरव्या पट्टीवर 8 अर्धी उघडलेली कमळाची फुले होती. 1907, 1917 आणि 1921 मध्ये आणखी एका पुनरावृत्तीनंतर, 1931 मध्ये अखेरीस तिरंगा स्वीकारण्याचा ठराव मंजूर करण्यात आला जो लाल ते भगवा, पिवळा ते पांढरा आणि हिरवा हा एकमेव रंग कायम ठेवण्यात आला होता. पिंगाली वैंकय्याने पूर्वीच्या ध्वजाची रचना राष्ट्राच्या लोकाचाराचे चित्रण करण्यासाठी केली होती आणि त्यात कोणतीही धार्मिक सहिष्णुता नव्हती. केसरी रंग शक्ती दर्शवितो, पांढरा हा सत्याचा आणि हिरवा रंग समृद्धी दर्शवितो. पहिल्या अनधिकृत ध्वजावरील ‘वंदे मातरम्’ हे शब्द मध्यभागी गांधीजींच्या चरख्याने बदलण्यात आले. 1931 मध्ये स्वीकारण्यात आलेला हा ध्वज भारतीय राष्ट्रीय लष्कराचे युद्ध चिन्ह देखील होता.

तथापि, दुसरी सुधारणा 22 जुलै 1947 रोजी झाली तेव्हा संविधान सभेने मध्यभागी अशोक चक्र असलेला तिरंगा हा स्वतंत्र भारताचा राष्ट्रीय ध्वज म्हणून स्वीकारला. 200 वर्षांच्या गुलामगिरीनंतर भारताला ब्रिटिश राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळण्याच्या काही दिवस आधीचीच ही गोष्ट आहे.

1947 मध्ये स्वीकारण्यात आलेला ध्वज हा 1931 मध्ये मंजूर करण्यात आलेल्या ध्वजा सारखाच होता, शिवाय सम्राट अशोकाच्या धर्म चक्राने महात्मा गांधींच्या चरख्याची जागा घेतली व अशोकचक्र हेच राष्ट्रध्वजावरील प्रतीक बनली होती. अशाप्रकारे आपला स्वतंत्र भारताचा तिरंगा ध्वज अस्तित्वात आला आणि स्वातंत्र्यानंतर त्याचे रंग आणि त्याचे महत्त्व कोणतेही जातीय महत्त्व न बाळगता तेच राहिले.

 राष्ट्रध्वजावरील तीन रंगांचे वैशिष्ट्य :-

• राष्ट्रध्वजाच्या वरच्या भागात गडद केशरी रंग आहे. या रंगातून त्याग, धैर्य याचा बोध होतो.
• मधल्या भागात पांढरा रंग आहे.या रंगातून प्रकाशाचा आणि सत्यमार्गाचा, शांती, सत्य व पावित्र्याचा बोध होतो.
• ध्वजाच्या खालील भागात गडद हिरवा रंग आहे. हा रंग निसर्गाशी वा भूमीशी असलेले नाते दर्शवितो. यातून निष्ठा व समृद्धीचा बोध होतो.
• ध्वजाच्या पांढऱ्या रंगाच्या मध्यभागी असणारे निळ्या रंगाचे अशोक चक्र हे सागराप्रमाणे अथांगता, कालचक्र व त्यासोबत बदलत जाणारे जग सूचित करतो. जीवन गतिमान असावे व भारतीयांनी शांततापूर्ण आगेकूच करावी असे अशोकचक्र दर्शविते. या चक्रामधून भारतीय कला, तत्त्वज्ञान, इतिहास व संस्कृती यांचा सुरेख संगम झालेला दिसतो.